Italo - kritska ikona Bogorodica Eleusa

CENA NA UPIT
 
Dimenzije: 21 x 16 x 2 cm
Tehnika: jajčana tempera na dasci
Poreklo: Grčka - Krit
Period: 17. vek
 
   Ova izuzetna mala ikona iz 17. veka pripada tradiciji znamenite italo-kritske ikonopisne škole, koja je cvetala na mediteranskom ostrvu Krit u periodu od polovine 15. do pred kraj 17. veka. Ostrvo Krit bilo je pod vlašću Venecijanske republike od 1204. godine, i tu su u harmoniji i blagostanju koegzistirale pravoslana i katolička zajednica, usled intenzivne pomorske trgovine praćene razmenom i međusobnim preplitanjem kulturno – umetničkih faktora. Taj fenomen još više je došao do izražaja kada je nakon pada Carigarada 1453. godine na Krit emigirao veliki broj vizantijskih umetnika, slikara i ikonopisaca. Tada se na Kritu razvija poseban stil ikonopisanja koji predstvalja spoj vizantijskog pravoslavnog slikarstva poslednje faze vizantijske umetnosti poznate kao renesansa Paleologa i zapradno evropske umetnosti. Ikonopisci sa Krita pretežno su se specijalizovali za slikanje prenosivih ikona, i bili su organizovani u esnafsko udruženje poznato kao „Škola Svetog Luke“ (Scuola di San Luca). Oni su izrađivali ikone izvanrednog umetničkog dometa i osobenog post-vizanijskog stila sa uplivima uticaja evropske, primarno italijanske renesansne umetnosti, i to uglavnom za inostrane poručioce iz Venecije, i iz drugih mesta duž jadranske obale i u unutrašnjosti Balkana, kao i za pravoslavne manastire poput egipatskog manastira Svete Katarine na Sinaju i grčkog manasira svetog Jovana Bogoslava na Patmosu. Interesantno je napomenuti da su italo – kritske ikone podjednako poručivali kako pripadnici pravoslavne tako i pripadnici katoličke veroispovesti. Italo-kristke ikone takođe su dospevale i na područje Dalamcije, Bosne, Crne Gore i Srbije. Imućni sprski trgovci nabavljali su italo-kritske ikone i darivali su ih kao zavet pravoslavnim crkvama i manastirima u nadi da će se njihova vera održati tokom teških vremena vladavine Osmanskog carstva.
   Omiljeni motiv slikara italo-kritske škole bila je Bogorodica u nekoliko varijanti svojih ikonografskih prikaza. Tako su u avgustu 1499. godine dva trgovca iz Venecije i sa Peloponeza poručili od kritskih ikonopisaca sedam stotina ikona sa motivom Bogorodice, koje je trebalo isporučiti u Veneciju povodom Velikog praznika Uspenja Bogorodice.
   Na ovoj ikoni prikazana je Bogorodica Eleusa ili Bogorodica Umiljenije. To je ikonografski tip Bogorodice koji se razvio u Vizantiji početkom 12. veka, a proizišao je iz ikonografskog tipa Bogorodica Odigitrija ili Bogorodica Putevoditeljica, pri čemu je kod ovog tipa naglašen nežan i emotivan odnos između Bogorodice i malog Hrista, pun uzajamne majčinske i detinje ljubavi, čime se ističe ljudska priroda samog Hrista naspram njegove božanske prirode. Prototip za ikonografski prikaz Bogorodice Eleuse na italo-kristskim ikonama bila je ikona sa ovom temom koju je naslikao jedan od najznačajnijih kritskih ikonopisaca Angelos Akotantos (1390 – 1457) između 1425. i 1450. godine i koja se danas nalazi u zbirci Muzeja umetnosti u Klivlendu - The Cleveland Museum of Art. Za ikonografiju Bogorodice Eleuse karakteristično je da je glava Bogorodice blago povijena dok ona svojim obrazom dodiruje obraz malog Hrista u gestu punom majčinske ljubavi, sa setnim izrazom na licu koji nagoveštava njenu svest o budućem stradanju voljenog sina.
   Zanimljiva osobenost ove konkretne ikone jesu oreoli Bogorodice i malog Hrista koji su izvedeni tehnikom punktiranja sa nizom sitnih udubljenih tačkica tamno smeđe boje. Oreol Bogorodice ispunjen je spiralno uvijenim razlistalim grančicama. Ovakav tip oreola tipičan je za italijansko religiozno slikarstvo rane renesanse i u ovom slučaju on ukazuje na uticaj zapadno – evorpske umetnosti na ikone italo – kritske ikonopisne škole.